Interview Prospects & Concepts, Art Rotterdam
Interview Marleine van der Werf
Noor Mertens: Beschouw je jezelf als autonoom of als documentair filmmaker?
Marleine van der Werf: Mijn werk bestaat uit films en filminstallaties met een documentair vertrekpunt. Ik heb op de AKV/St. Joost Audiovisual Design gestudeerd, die opleiding heeft een vrij documentair karakter. Tijdens mijn academietijd experimenteerde ik met analoge en digitale filmtechnieken, waarin perceptie centraal stond. Uiteindelijk ben ik afgestudeerd met zowel een documentaire als experimentele film, waarin ik de grens tussen werkelijkheid en verbeelding opzocht.
De mensen die centraal staan in mijn films zijn overlevers en voldoen niet aan de vooroordelen die over hen heersen. Hoe ze de wereld kiezen te beleven, dat wil ik overbrengen. Momenteel rond ik een documentaire af over de langste markt in Europa; die in Rotterdam. Het is een interessante, vrij verborgen wereld met zijn eigen rituelen. Vroeger reisde ik naar exotische plekken als Birma om andere werelden te ontdekken. Nu haal ik de inspiratie voor mijn werk uit alledaagse situaties dichter bij huis, die iets wat voor mij vanzelfsprekend is in een ander perspectief zetten.
NM: Voor de documentaire De zetel van de ziel waar je momenteel aan werkt volg je mensen met een lichamelijke afwijking. Hoe ontwikkel je zo'n project?
MW: Ik las een verhaal van neuroloog Oliver Sacks over een vrouw die van de een op de andere dag het gevoel had dat haar lichaam niet meer bij haar hoorde. Dat inspireerde me tot het maken van De Zetel van de Ziel. Ik ben me gaan inlezen in literatuur over dit onderwerp en heb gekeken naar hoe andere kunstenaars het lichaam verbeelden. Daarnaast noteer en visualiseer ik gedurende een lange onderzoeksperiode uitgesproken gedachtes, ervaringen en beelden van de hoofdpersonen om de sfeer voor de film te ontwikkelen. In mijn vooronderzoek ontdekte ik dat er verschillende stadia van lichamelijk bewustzijn bestaan. Baby’s realiseren zich pas als ze een half jaar oud zijn dat ze 'in' een lichaam zitten. Maar dit menselijke 'lichaamsgevoel' is in feite helemaal niet zo vanzelfsprekend. Zo blijken er mensen te zijn die het gevoel hebben dat hun lichaam niet meer bestaat en de ervaring hebben dat ze dood zijn.
Voor De zetel van de ziel wilde ik de verschillende facetten van het lichaam en het kwijtraken daarvan in beeld te brengen. Hoe ervaar je eigenlijk je zelf? En hoe verandert dit in een samenleving waarin we steeds vaker geconfronteerd worden met andere denkbeelden over het lichaam? Denk aan religieuze opvattingen en technologische ontwikkelingen. In de loop van mijn onderzoek stuitte ik op veel mensen die hun lichaam heel anders ervaren. Die bijvoorbeeld denken: 'dat lichaam is helemaal niet zo belangrijk voor mij, ik kan eigenlijk wel zonder'.
NM: Je hebt dus niet alleen mensen gevonden die noodgedwongen hun lichaam (deels) zijn verloren maar ook mensen die daar een bewuste keuze in maken?
MW: Ja, ik leerde mensen kennen die hun lichaam overbodig vinden en het liefst hun brein zouden uploaden om digitaal verder te leven. Ik vind het intrigerend om me in te leven in mensen die zulke extreme standpunten hebben of geconfronteerd worden met situaties waarin ze daartoe gedwongen zijn. Ik wil hun innerlijke wereld en perceptie daarop verbeelden. Dit zet onze alledaagse werkelijkheid in een bijzondere context, waarbinnen ik samen met de toeschouwer wellicht tot nieuwe inzichten kan komen.
NM: Hoe pak je zo'n project inhoudelijk aan?
MW: Bij elk filmproject stel ik een hoofdvraag. Bij De zetel van de ziel is dat 'In hoeverre ben je je eigen lichaam?' Bij de markt vroeg ik mijzelf af 'Hoe overleef je ten tijde van verandering?' Vanuit die hoofdvraag ontwikkel ik een project verder. Ik wilde bij de markt vooral kijken hoe je je als groep kunt wapenen tegen verandering, hoe je er samen tegenin kunt gaan. Ik heb de marktkooplui uiteindelijk drie jaar gevolgd. De markt is klein en wellicht op het eerste gezicht niet zo bijzonder, maar de dynamiek die daar speelt staat voor iets universeels.
NM: Hoe bepaal je jouw positie bij het maken van een film? Hoe positioneer je je ten opzichte van het onderwerp en ten opzichte van de mensen die je filmt? Je beschreef dat het voelt alsof je verliefd wordt. Dat betekent dat je een nauwe verbintenis aangaat.
MW: Als je dichtbij mensen wilt komen en hun innerlijke wereld bloot wil leggen, moet je hun leven begrijpen en echt meeleven. Het is vaak een intensief proces. Voor iedere plek bepaal ik wat er nodig is om vertrouwen te krijgen. Op de markt heb ik de camera de eerste maanden thuis gelaten en ben een half jaar in verschillende kramen gaan werken. Door hard te werken heb ik het vertrouwen van de marktkooplui weten te winnen.
NM: Betekent dat dat je je gedraagt als een kameleon?
MW: Ja, iedere keer vraag ik me af hoe ik me moet verhouden tot een persoon of situatie. Dat is soms ingewikkeld, maar de uitdaging om te ontdekken hoe andere mensen de werkelijkheid ervaren blijft iedere keer weer de moeite waard. Het is alsof je je als een kind telkens in een nieuwe wereld begeeft.
NM: Hoe breng je die innerlijke wereld van je personages in beeld?
MW: Mijn eigen inspiratie haal ik uit kunst en fotografie, met name uit het dadaïsme en surrealisme. Een belangrijke focus in mijn werk is het onderzoek naar perceptie. Hoe beleven we de werkelijkheid, een plek, ons lichaam, een herinnering of geur? Hoe kun je dit beïnvloeden en mensen inspireren anders naar de wereld kijken? Associatieve beelden zorgen ervoor dat je als kijker direct in een andere wereld zit. Door abstracte en surreële beelden te combineren met realistische scenes probeer ik steeds dichter bij die ander te komen.
Op de kunstacademie realiseerde ik me dat ik nooit iemand anders zal zijn. Zelfs wanneer je twintig jaar een relatie met dezelfde persoon hebt kan je nooit ervaren wat die ander ziet. Sindsdien zoek ik in mijn projecten en films naar manieren om juist wel te ervaren wat een ander ziet. Zoals in de Multi sensory installation 'Be boy be girl', die te zien is tijdens Prospects & Concepts Rotterdam. Waarin ik speel met de fysieke beleving van de toeschouwer. Hoe ervaar je de wereld als je je een moment in een ander lichaam op een andere plek bevindt?